Een geschiedenis van de Gemengde Vrijmetselarij in Nederland

Het klopt, dit verhaal is op verschillende plekken op het internet te vinden, maar de informatie is meestal erg summier of verouderd. Toch zijn er vier boeken (zie hier) die een gedetailleerd beeld geven. Daarom vond ik het tijd om toch een iets uitgebreidere geschiedenis te schrijven die beschikbaar is voor mensen die de boeken nog niet in hun bezit hebben.

Deze geschiedenis is er niet zozeer een van personen, maar een van loges. Welke loge werd wanneer opgericht en hoe verging het haar daarna. Dit schetst namelijk ook een beeld van het onstaan van de verschillende gemengde ordes in Nederland.

Ik wil niet te veel zeggen over de oorsprong van de Gemengde Vrijmetselarij in het algemeen. Daar is voldoende informatie over te vinden op het internet. Toch heel kort als inleiding tot de rest.
In 1893 werd in Frankrijk een loge opgericht welke later zou uitgroeien tot de “Internationale Orde der Gemengde Vrijmetselarij Le Droit Humain”. Niet al te lang na de oprichting kwam er een sterke invloed vanuit de Theosofische Vereniging, met name in de persoon van Annie Besant. Besant zou mede zorgen voor de explosieve groei van Le Droit Humain in de eerste jaren. Ook Nederland heeft haar eerste loge te danken aan Besant.

Annie Besant en nog enkele andere Engelse leden kwamen op 18 juni 1904 naar Amsterdam om zes heren en vier dames in te wijden. Twee dagen later werden zij bevorderd tot gezel en nog op dezelfde dag verheven tot meestermetselaar. Daarna kon tot vorming van een Nederlandse loge worden overgegaan.

De eerste leden van de Gemengde Vrijmetselarij in Nederland waren de Zusters Perk-Joosten, Wierts van Coehoorn-Stout, Dijkgraaf en Waller en de Broeders van Ginkel, Wierts van Coehoorn, Hallo, Lauweriks, van West en Duwaer.

Aldus Ank Engel op pagina 27 van Broeders en Zusters.

De loge werd geïnstalleerd op 10 juni 1905 door niemand minder dan Georges Martin zelf, de oprichter van Le Droit Humain. De eerste 10 leden van Cazotte (genoemd naar de Franse schrijver Jacques Cazotte) waren allemaal lid van de Theosofische Vereniging en veel nieuwe leden kwamen ook uit deze hoek. Daarom werd ook niet Martin’s ‘atheïstische’ rituaal gebruikt, maar een rituaal geschreven door Annie Besant, waarover later iets meer. De loge Cazotte vertaalde haar ritualen uit het Engels en deze werden gedrukt bij de nieuwe drukkerij van twee van de broeders.

Niet lang na de oprichting van de loge voelde Van Ginkel zich genoodzaakt de loge te verlaten. Van Ginkel was niet alleen een van de twee genoemde drukkers, hij was ook lid van het Grootoosten der Nederlanden (dat kon toen blijkbaar nog), maar zou later ook het rituaal schrijven dat tegenwoordig bekend staat als het “Nederlandse Rituaal” en dat door de meeste loges van Le Droit Humain in Nederland (en in de N.G.G.V. als “Schots Rituaal”) wordt gebruikt. De loge die Van Ginkel oprichtte was de loge Christiaan Rosencreutz (1911). Christiaan Rosencreutz begon in Blaricum (volgens Engel) of Laren (volgens Keus) en verhuisde later naar Hilversum. De loge bestond uit bij aanvang uit zeven leden die waren ingewijd bij Cazotte.

Ook in 1911 zag de Haagse loge Rakoczy het licht. Zowel Christiaan Rosencreutz als Rakoczy werden op 22 augustus 1913 in Den Haag geïnstalleerd, opnieuw door Georges Martin (of eigenlijk zijn vrouw, Marie Martin, Georges ondersteunde haar). De installatie is uitgebreid beschreven in In de Voetsporen van Rakoczy van Elly Keus.

We zijn een aantal jaar verder voor de derde loge wordt opgericht, Ramses in 1916, een letterlijke “driehoek” (loge in oprichting) met drie stichters, afkomstig uit Christiaan Rosencreutz waar zij kort voor de oprichting van Ramses tot Meester werden verheven. Ramses bestond uit Theosofen en kwam ook samen in een gebouw van de Theosofische Vereniging in Arnhem. Het charter volgde in 1919.

Op 17 november 1913 werd de “driehoek” Graaf van Welldone voor het eerste vermeld in de stukken van loge Rakoczy. De Graaf van Welldone zou werkzaam zijn “in het oosten van Utrecht”. In 1916 zou de “driehoek” een “provisoire loge” worden. Deze loge is meegegaan naar de N.V.V.V. (zie verderop) en na decennia lang een sluimerend bestaan te hebben geleid, is de loge recentelijk opgeheven.

1917, Een nieuwe loge: Georges Martin I werd opgericht in Den Haag, een half jaar na het overlijden van Georges Martin. Het doel van deze loge was om de Vrijmetselarij toegankelijker te maken, dus niet alleen voor de rijken, maar ook niet alleen voor degenen die toevallig in de buurt van een loge wonen. Georges Martin I werd zo een reizende loge zonder vaste standplaats. Uiteindelijk zou de loge zich toch vestigen in Den Haag.
In 1917 en 1918 volgden nog twee loges met de naam Georges Martin (maar dan II en III). II Bestaat tegenwoordig niet meer, III nog wel (Haarlem).

Vervolgens kwam de Eerste Wereldoorlog welke een (tijdelijk) einde betekende voor de loges. Daarna ging het weer beter. Zo werd in 1919 de loge Plato opgericht in Zaandam. Het archief van deze loge is grotendeels verloren gegaan tijden de Tweede Wereldoorlog waardoor van de vroege dagen niet veel meer bekend is.

In hetzelfde jaar werd ook Ken U Zelven opgericht in Utrecht, maar deze loge kreeg haar charter pas in 1927.

Loges die zouden volgen zijn Saint Germain (Den Haag 1924, opgericht door voormalige leden van Rakoczy), Fiat Lux (Leeuwarden 1924), Seraphis (Naarden 1925) en Lux Veritatis (Eindhoven 1929).

Na de Tweede Wereldoorlog volgden Amsterdam (Amstelveen 1945), Oosterlicht (Enschede, tegenwoordig Zwolle 1949), De Hoeksteen (Groningen 1953), Memphis (Breda, tegenwoordig Rotterdam 1953), Via Lucis (Den Haag 1953), De Ruwe Steen (Amsterdam 1956), Lux Orientes (Amsterdam 1956), St. Jan (Deventer, tegenwoordig Zutphen 1957), Zuiderkruis (Roermond 1984), Mosam Trajectum (Maastricht 1985), La Bonne Espérance (Dordrecht 1988), Delta (Delft 1989), Marie Deraismes (Hoorn 2002) en Emergo (Terneuzen 2003).
Het boek van Ank Engel is van 2004, Emergo is tegenwoordig niet meer de jongste loot aan de boom van Le Droit Humain Nederland, De Gulden Snede in Bussum zou later volgen, zo ook Terra Maris in Vlissingen en Caleidoscoop in Eindhoven.

Wikipedia heeft bovendien ook nog aardig wat loges die niet voorkomen in het boek van Ank Engel. Pythagoras (Rotterdam 1915), Hermes (Bussum 1922-1976), Vriendschap (Amsterdam 1922-1924), Broedertrouw (Amersfoort 1921-1940), Getrouwheid (Amsterdam 1924-1928), De Drie Zuilen (Amsterdam 1925 gefuseerd tot loge nummer 1001 Amsterdam Amsterdam in 1945), Eenheid (Amsterdam 1925 gefuseerd tot loge nummer 1001 Amsterdam Amsterdam in 1945), Hiram Abiff (Amsterdam 1925 gefuseerd tot loge nummer 1001 Amsterdam Amsterdam in 1949), Ars Regia (Amsterdam 1927-1934), Acacia (Den Haag 1930-1934), ’s Gravenshage (Den Haag 1945-1947 tijdelijke fusie van loge nummer 41 (nieuw) en 91), De Broederketen Amsterdam (1959-1977), De Ruwe Steen (Amstelveen 1957), Phoenix (Den Haag 1957).
Daarnaast worden nog 11 loges vermeld die zijn opgericht in Nederlands Indië tussen 1911 en 1919 en die in 1919 de Indische federatie zijn gaan vormen. Bovendien zijn er volgens Wikipedia 9 loges in andere Europese landen opgericht met een charter van Le Droit Humain Nederland en later overgegaan naar de federatie van het eigen land.

Moeilijkheden

Als je deze website bekijkt, zal het je misschien opvallen dat sommige van de hierboven genoemde namen helemaal niet voorkomen en dat andere geen loges zijn van Le Droit Humain. Dat komt omdat de geschiedenis van Le Droit Humain niet zonder problemen is verlopen, ook niet in Nederland.

Hoewel de Theosofische invloed aanvankelijk zeker goed was voor het aantal leden, vond niet iedereen Theosofie en Vrijmetselarij een passende combinatie. Er waren ook mensen die Vrijmetselarij wilden beoefenen op een manier die meer leek op die van het Grootoosten der Nederlanden. Zo werden in 1915 al nieuwe ritualen gepubliceerd door de heer Van Ginkel, lid van het eerste uur, die (misschien ook wel om deze reden) de loge waar hij is ingewijd had verlaten. Ook de Opperraad van Le Droit Humain in Parijs vond dat de Theosofische ritualen vervangen moesten worden en heeft hierop hard ingezet. Tè hard misschien, aangezien in Nederland drie loges besloten zich af te splitsen omdat zij zich niet konden vinden in het opgelegde rituaal. In 1919 richtten de loges Cazotte, Rakoczy en Graaf van Welldone (de laatste toen nog altijd een “driehoek”) het Nederlandsch Verbond van Vrijmetselaren op. Twee van deze loges zijn inmiddels opgeheven, waardoor de N.V.V.V. nog uit een loge bestaat, Rakoczy, de oudste nog werkzame gemengde loge in Nederland. De oudste loge van Le Droit Humain is Christiaan Rosencreutz, hoewel Saint Germain het laagste nummer heeft. Dit komt omdat de loge in 1945 fuseerde met Georges Martin I, maar twee jaar later zijn de loges weer gesplitst. Op een of andere manier heeft Saint Germain toen het nummer gekregen van de inmiddels uitgetreden loge Rakoczy: 41. Meer over de N.V.V.V. verderop.

Fiat Lux is in december 2001 uit Le Droit Humain gestapt. Na een tijd als onafhankelijke loge te hebben gewerkt, is de loge sinds 2005 aangesloten bij het Grootoosten van Luxemburg.

In 1960 splitsen zich een aantal loges af om de Nederlandse Grootloge der Gemengde Vrijmetselarij op te richten. Meer over de N.G.G.V. hier onder.

Buiten ‘inhoudelijke’ problemen zijn er andere redenen waarom er loges zijn die niet meer bestaan. Georges Martin II is opgegaan in andere Le Droit Humain loges in Amsterdam. Lux Veritatis was een loge in Eindhoven, maar deze loge heeft het niet gered omdat er te weinig actieve leden waren. Lux Orientes (Amsterdam) is kort na de oprichting gestopt toen ze geen gebouw meer hadden om te werken. Zuiderkruis (Roermond) had een snel oplopend, maar daarna helaas ook weer snel teruglopend ledenaantal en bestaat daarom niet meer. Waarom Via Lucis en Marie Deraismes niet meer bestaan, heb ik (nog) niet ontdekt, maar Wikipedia heeft als einddatum voor Via Lucis 2008 en voor Marie Deraismes 2009.
Wel aardig om te vermelden is dat Marie Deraismes de eerste loge was die werkte met het zogenaamde “Franse” rituaal, dus zonder Opperbouwmeester.

Het Nederlandsch Verbond van Vrijmetselaren

Hierboven kun je al zien waarom de N.V.V.V. is opgericht. Het boekje over de geschiedenis van de loge Rakoczy geeft nog wel een aantal andere wetenswaardigheden. De N.V.V.V. is ontstaan toen drie loges zich in 1918 afscheidden van Le Droit Humain. Dit waren Cazotte, Rakoczy en de Graaf van Welldone. Op 5 juni 1919 vond de eerste jaarvergadering plaats van de N.V.V.V. De N.V.V.V. groeide al snel naar 126 leden voor de drie loges welke zich alledrie sterk richtten op “theosofie, mystiek en het occultisme” (Keus p. 63). De N.V.V.V. bepaalde dat de loges hun eigen ritualen konden vaststellen (in tegenstelling tot Le Droit Humain destijds) en (opnieuw in tegenstelling tot Le Droit Humain) zou er slechts gewerkt worden in de eerste drie “blauwe” graden. Toch zouden later de “zij-graden” van “Royal Arch Kapittel van het Heilig Koninklijk Gewelf “Horeb” “ worden toegevoegd. Hier kunnen “meester vrijmetselaren lid worden, mits zij bij een door het Verbond erkende obediëntie zijn aangesloten.”

Hoewel de N.V.V.V. tegenwoordig uit maar één loge bestaat, is de organisatie ooit groter geweest dan de drie stichtende loges. Op 18 juni 1912 werd de loge Pythagoras opgericht in Nederlands-Indië. In 1925 was het voor deze loge einde oefening.
In Leiden is in 1922 de loge Graaf de Saint Germain opgericht. Door gebrek aan nieuwe aanwas, zag deze loge zich in 1947 genoodzaakt “haar lichten [te] doven”.

In 1939 is nog geprobeerd om in Amsterdam een nieuwe werkplaats op te richten, die de naam ‘Christian Rozenkreuz’ zou gaan dragen. De oorlogsomstandigheden hebben hier echter korte tijd later een stokje voor gestoken. (Keus p. 67)

De allereerste gemengde loge in Nederland, Cazotte, heeft ook geen makkelijk bestaan gehad. In 1939 waren er nog maar twee leden over, maar net toen het weer beter leek te gaan, kwam de Tweede Wereldoorlog en was alle hoop vervlogen.

De loge de Graaf van Welldone kon na het verlies aan leden tijdens de Tweede Wereldoorlog de weg omhoog niet meer vinden en heeft in 2009 het charter in moeten leveren. De overgebleven leden gingen over naar de N.G.G.V. loge De Hoeksteen welke gevestigd was (en is) in Utrecht. (Dit is niet dezelfde loge als de Le Droit Humain loge De Hoeksteen uit Groningen die volgens Wikipedia in 2009 is opgeheven.)

Le Droit Humain heeft in 1925 geprobeerd om de drie afgescheiden loges terug te laten keren, maar wel precies met dezelfde voorwaarde vanwege welke de loges waren afgesplitst: ze konden hun eigen rituaal niet behouden. De N.V.V.V. loges gingen uiteraard niet akkoord.

In 1927 deed Le Droit Humain een nieuwe, gelijksoortige, poging met hetzelfde resultaat.

Het volgende contact was er pas in 1947. Aanvankelijk zouden de gesprekken gaan over wederzijds bezoekrecht, maar in plaats daarvan stelde Le Droit Humain voor dat de N.V.V.V. loges zouden terugkeren. Het zou uiteindelijk tot 1976 duren voor Le Droit Humain en de N.V.V.V. elkaar erkenden zodat er wederzijds bezoekrecht was. Le Droit Humain maakte hiervoor wel een uitzondering voor de N.V.V.V., want N.G.G.V. leden waren nog altijd niet welkom bij Le Droit Humain. De N.V.V.V. ging akkoord, maar stelde wel dat N.G.G.V. leden wel bij hen konden visiteren.

Wat overigens opvallend is, is dat de eerste vijf loges die werden opgericht bij Le Droit Humain na de afsplitsing van de N.V.V.V. in 1919, allemaal het “Engelse rituaal” hanteren. Dit betreft de loges Saint Germain (Den Haag 1924), Fiat Lux (Leeuwarden 1924), Seraphis (Naarden 1925) en Lux Veritatis (Eindhoven 1929). Er waren dus al “Engelse” loges binnen Le Droit Humain toen deze organisatie de N.V.V.V. probeerden over te halen terug te keren, blijkbaar toch met te strenge eisen. Konden de loges zich niet vinden in het door Le Droit Humain voorgestelde “Engelse rituaal”?

Uiteindelijk ging het bergafwaarts met de N.V.V.V.

In 1974 ontstond bij de twee loges van het ‘Nederlandsch Verbond’ een desastreuze terugloop in leden en naar aanleiding daarvan zijn er serieuze besprekingen gevoerd over de opheffing van het ‘Nederlandsch Verbond’. Er was toen sprake van dat de loge ‘Rakoczy’ zich zou aansluiten bij de Haagse loge ‘Phoenix’ van de ‘Nederlandse Grootloge’, die zich in 1973 had afgescheiden van ‘Le Droit Humain’. (Keus p. 80)

Zover is het niet gekomen en nu de N.G.G.V. toch al ter sprake is gekomen, kijken we nog even naar deze Grootloge.

Nederlandse Grootloge der Gemengde Vrijmetselarij

Volgens Elly Keus was het de loge De Ruwe Steen uit Amsterdam waar de problemen met Le Droit Humain begonnen. De Rotterdamse loge Vrijheid (welke niet voorkomt in het boek van Ank Engel) raakte “verward in dit web” en de loges werden geschorst. Met vier andere loges (Ma-at, Amsterdam; Pythagoras, Rotterdam; Die Zauberflöte, Utrecht; Broederschap, Den Haag) werd later dat jaar de N.G.G.V. opgericht. Een andere bron stelt dat Vrijheid tijdens het afscheidingsproces zou zijn ontstaan, maar geen lang leven was beschoren.
De ruzie en afsplitsing kwam voor de N.V.V.V. als verrassing  ondanks goede contacten over en weer. Latere pogingen om de loges terug te laten keren naar Le Droit Humain liepen op niets uit (zie hierboven).

De N.G.G.V. bleek een actieve club. Een jaar na haar oprichting was ze betrokken bij de oprichting van Catena, een internationale Maçonnieke organisatie waar de N.G.G.V. tegenwoordig geen deel meer van uitmaakt. Ook bij de oprichting van C.L.I.P.S.A.S. (vergelijkbaar met Catena) in 1985 was de N.G.G.V. betrokken. Bovendien heeft de N.G.G.V. geholpen bij het stichten van een gemengde orde in Groot Brittannië en heeft zo zelfs een tijdje drie buitenlandse loges gehad totdat de Engelse loges hun eigen organisatie konden oprichten.

Toch is ook de geschiedenis van de N.G.G.V. niet zonder problemen geweest. Van de vijf stichtende loges is De Ruwe Steen geen lid meer van de N.G.G.V. en Vrijheid (1952), Ma-at, Die Zauberflöte en Broederschap bestaan niet meer. De enige overgebleven stichtende loge is dus Pythagoras welke in 2015 haar 100-jarig bestaan vierde. Er een boekje is uitgegeven naar aanleiding van deze gelegenheid, maar deze is deze niet zo ‘geschiedkundig’ als de boeken van Engel en Keus. Als de informatie op Wikipedia klopt, dan is De Ruwe Steen van Le Droit Humain naar de N.G.G.V. gegaan, terug naar Le Droit Humain, om later alsnog als onafhankelijke loge door te gaan en uiteindelijk de lichten te doven; De Hoeksteen zou een afsplitsing zijn van Die Zauberflöte (wat het einde van die loge betekende); Phoenix is volgens Wikipedia een afsplitsing van een loge met dezelfde naam van Le Droit Humain, maar een andere bron stelt dat de loge is gesticht op 10 april 1974 door leden van de Le Droit Humain loges Georges Martin en St. Germain; Keus, op haar beurt, schrijft dat Phoenix Le Droit Humain verliet in 1973.

Ook zijn er na de oprichting van de N.G.G.V. een aantal loges opgericht en weer opgeheven, te weten: Eos (Den Haag), Quator Coronati (Den Haag), Egalité (Den Haag), Humanité (Den Haag), Vrijheid (Dordrecht) en Pergamus (Den Helder, deze loge is nooit verder gekomen dan een “driehoek”).

Ook de onafhankelijke loges Ziggurat (Den Haag) en Ishtar (Leiden) zijn mede opgericht door mensen afkomstig uit de N.G.G.V.

In 2017 rommelt het opnieuw binnen de N.G.G.V. en een aantal leden richt twee nieuwe loges op (Zenith, Den Haag en De Korenaer, Amsterdam) en gaan verder onder de naam Verenigde Vrijmetselaars Loges Nederland (V.V.L.N.). Eind 2017 zou Jan Amos Comenius (Maastricht 1990, tegenwoordig Roermond) ook de overstap maken naar V.V.L.N.

Dat het ook goed kan gaat blijkt uit het feit dat de loge La Liberté (Delft 2011) nog bestaat en dat in 2016 de loge Arcade is gestart in Breda.

Hopelijk vind ik ergens nog eens meer gedetailleerde informatie over de geschiedenis van de N.G.G.V., want van veel loges heb ik nog geen oprichtings- of beëindigingsdatums kunnen vinden. Een eerste aanzet daartoe vind je hier.

Tot slot

Ga nog eens naar het tabblad ‘Lectuur’. Twee van de titels zijn van Le Droit Humain, een van de N.V.V.V. en een van de N.G.G.V. In combinatie krijg je dus een aantal versies van de geschiedenis van de Gemengde Vrijmetselarij in Nederland. Ik heb geprobeerd hierboven een beetje een beeld te schetsen van hoe het een en ander is verlopen. Dat valt nog niet zo mee!