Een rituaal uit Nederlands-Indië

Delpher.nl is het grootste openbare, digitale archief van Nederland. Je vindt er kranten, tijdschriften, boeken en veel meer. Er is aardig wat te vinden van de begindagen van de gemengde Vrijmetselarij (zoek op “gemeenschappelijke Vrijmetselarij” zoals het in die tijd werd genoemd). Er staat ook materiaal op uit Nederlands-Indië en nu vond ik zelfs drie rituaal boekjes uit Nederlands-Indië. Het betreft de drie “blauwe” of “symbolische” graden in een druk uit 1926.

In het begin van de 20e eeuw vertrokken door veranderde wetgeving meer Nederlanders naar de kolonie dan daarvoor. De eerste gemengde loge in Nederland werd opgericht in 1904. De volgende loges volgden pas in 1911. In 1910 werd er (ook al) een loge opgericht in Nederlands-Indië: Lux Orientis. Zowel in Nederland als in “hare koloniën” ging het daarna even snel. In 1919 waren er in Nederland zeven loges en een driehoek (loge in oprichting) en in Nederlands-Indië drie loges en vier driehoeken. Hiermee was Nederlands-Indië groot genoeg om een eigen federatie op te richten per 16 november 1919. Ook begon de eerste loge in Nederlands-Indië al snel met een tijdschrift met dezelfde naam als de loge. Helaas is dat tijdschrift niet op Delpher te vinden. Het tijdschrift is in diverse Nederlandse archieven te vinden wat erop duidt dat het blad ook hier werd gelezen. Het was dan ook geschreven in het Nederlands.

Een snelle blik op het rituaal uit Nederlands-Indië laat zien dat dit niet het rituaal is zoals dat in Nederland in die tijd werd gebruikt. De eerste Nederlandse loge Cazotte gebruikte “de Dharma Arbeid van Handwerk-Metselarij” dat rond 1904 in het Nederlands en Engels (voor de Engelse federatie) werd gedrukt door Johannes Duwaer en Henri van Ginkel. Ik heb nog niet ontdekt of dit rituaal is meegegaan naar Nederlands-Indië voor de oprichting van de eerste loge, maar in 1926 was het rituaal in elk geval niet meer deze “Dharma Arbeid”.

In Engeland verscheen in 1908 een herziene versie van de “Dharma Workings” en in 1913 een sterk gewijzigde versie onder de titel “Universal Co-Masonry; The Workings of Scottish Rite Freemasonry in the Symbolic or Craft Degrees”. Verder valt op het titelblad te lezen: “Third Edition (Revised and Enlarged) of the “Dharma Workings” 1913″.
Het is in deze versie dat het binnenkomen in processie en de wierook opening werden toegevoegd. Ik vermoed dat de Britse Theosoof James Wedgwood hiervoor (mede) verantwoordelijk is.

Hoewel de tweede druk niet naar het Nederlands vertaald lijkt te zijn, verscheen in 1914 een Nederlandse vertaling van de derde druk. Dit is opvallend, want een jaar later verscheen een volledig herziene versie van de hand van Van Ginkel waarin hij Theosofische elementen had verwijderd en het rituaal meer had afgestemd op het rituaal van het Grootoosten der Nederlanden. Hiervoor werden ook de Opzieners verplaatst.

Het rituaal uit Nederlands-Indië lijkt meer op het Theosofische rituaal uit Engeland dan op het Nederlandse rituaal. De tekst lijkt sterk op de tekst van de derde Engelse druk, maar toch lijkt het geen vertaling van deze versie. Dit blijkt al in de tekst van de “voorbereidende ceremoniën” dat begint met:

Er behoort een zeer zacht getemperd licht in den Tempel te zijn.

In de derde Engelse druk staat daar:

The Lodge should be in darkness except for the star in the E…

Deze duisternis vinden we ook in de Nederlandse vertaling van 1915.

Maar goed, tussen 1913 en 1926 zijn er nog meer versies van het Engelse rituaal geweest, dus een latere versie kan de bron zijn geweest van het Nederland-Indische rituaal. Zo verscheen in 1916 in Sydney, Australië de vierde druk van het rituaal van de Britse federatie. Van deze druk is bekend dat de genoemde James Wedgwood er aan heeft gewerkt samen met de bekende Theosoof Charles Leadbeater. Leadbeater verbleef in Australië, Wedgwood reisde hem na en samen kwamen ze tot deze versie. Daarna heeft Wedgwood Leadbeater ingewijd met dat rituaal!

In het archief van de Nederlandse federatie van Le Droit Humain ligt een “Vry volledige vertaling van het Sydney-Rituaal”. Een jaar wordt helaas niet vermeld. Het is geen mooi gedrukt boekje zoals de teksten die op Delpher te vinden zijn, maar eerder een getypt boekje dat iemand heeft gemaakt ter bestudering. In deze vertaling lezen we:

Voorbereidende ceremoniën
Er behoort een zeer zacht getemperd licht in den Tempel te zyn.

Dat lijkt al meer op de Nederlands-Indische tekst. Ook de vierde Engelse druk zegt:

There should be a very soft subdued light in the Temple.

Echter in de Nederlandse vertaling staat:

Het portret van het H:. van alle ware Vr:.M:. is boven het piedestal van den A:.M:. aangebracht en moet zoo mogelyk bestraald worden door een speciale lamp […] daarboven de Ster in het Oosten geplaatst moet zyn. Deze zal gewoonlijk net voldoende worden bevonden om het zwakke diffuse licht te geven dat nodig is.

Versus het volgende in het rituaal uit Nederlands-Indië:

Het portret van het H:. van alle ware V:.M:. dat in deze Jurisdictie gebruikt wordt, hangt in het O:. Het kan boven de piedestal van den Vz:.M:. geplaatst worden en moet zoo mogelijk bestraald worden door een speciaal licht […] De Ster in het Oosten zal gewoonlijk net voldoende worden bevonden om het zwakke diffuse licht te geven, dat noodig is

In de Sydney druk staat hier:

The portrait of the H. of all true F. is placed above the R.W.M.s pedestal and if possible should be illuminated by a special light so arranged as to shine only upon the picture above which should be the Star in the East. These will usually be quite sufficient give the faint diffused light required.

De Nederlandse vertaling is dus vrij letterlijk, de Nederlands-Indische vertaling is vrijer of gebaseerd op een andere bron. De vijfde druk lijkt het ook niet te zijn, want daar hangt het portret in het Noorden.

Opvallend is dat in 1930 via Duwaer & Van Ginkel een boekje verscheen waarop niet specifiek staat vermeld dat het om een “Engels” rituaal gaat, maar dat grote gelijkenissen vertoont met het rituaal uit Nederlands-Indië en de “Sydney” vertaling. Het “hoofd van alle ware Vrijmetselaren” is daar echter weggelaten:

Er behoort een zeer zacht getemperd lichten in den Tempel te zijn. De Ster in het Oosten zal gewoonlijk net voldoende worden bevonden om het zwakke diffuse licht te geven, dat noodig is

De teksten komen verder behoorlijk overeen, maar wijken op details af. Het lijkt erop dat de tekst uit Nederlands-Indië en de Nederlandse vertaling van de “Sydney ritualen” onafhankelijke vertalingen zijn op basis van de Engelse tekst. Dat zou dus betekenen dat zowel vanuit Nederland als vanuit Nederlands-Indië contacten bestonden met de Australische en/of Britse federatie. De 1930 druk uit Nederland lijkt dan weer een herziene versie van de “Sydney” vertaling.

Ik kan me voorstellen dat de gebeurtenissen in Nederland iets mee te maken hebben met de relatie met de Nederland-Indische federatie. Zoals gezegd, Henri van Ginkel (destijds Grootmeester) werkte aan ritualen die meer afgestemd waren op die van het Grootoosten der Nederlanden en waaruit veel Theosofische elementen waren verwijderd. Dit gebeurde in een aantal stappen. In 1915 verscheen de eerste van deze versies, in 1918 de tweede, in 1925 de derde. Die 1925 versie lijkt in vrijwel niks op de Nederlands-Indische druk uit 1926. Zou het zo zijn dat de federatie in Nederlands-Indië partij koos van de loges die met de Theosofische ritualen wilden blijven werken (waardoor in 1918 het Nederlands Verbond van Vrijmetselaren ontstond) en daarom meer de Britse lijn zijn gaan volgen dan de Nederlandse? In de Britse federatie werden zelfs nog varianten op deze ritualen geschreven.

Het boekje op Delpher heeft nog een aardig detail. Boven de pagina met de processie staat met de hand geschreven:

De processie is nieuw in gevoegd, evenals de ceremonie van het wieroken. Dit laatste is echter facultatief.

Zoals we hebben gezien, werden zowel de processie als het wieroken in Engeland geïntroduceerd in 1913. Degene die deze aantekening heeft gemaakt, kende die versie blijkbaar niet, terwijl die zelfs nog in Nederland is verschenen.

Hoe dan ook, lijkt het rituaal dat op Delpher te vinden is, een wat vrijere vertaling van het rituaal uit Sydney te zijn dan de “vry volledige vertaling” die in het archief van de Nederlandse federatie te vinden is.

In het Nederlands-Indische rituaal is de volgende “platte grond” opgenomen:

In de Britse boekjes staat alleen een plattegrond in de derde druk en die lijkt niet op deze. Twee plattegronden eigenlijk, een Engelse en een continentale, net zoals in de Nederlandse vertaling uit 1914. In de Nederlandse boekjes staat altijd een plattegrond, maar ook die lijken niet op deze. In de Engelse Sydney druk staat alleen de Engelse plattegrond uit de vorige editie en pas in de vijfde druk uit 1925 komt een plattegrond die lijkt op die uit de Nederlands-Indische versie. In die laatst genoemde versie is de afbeelding wat versimpeld, maar de opvallende geblokte vloer maakt er deel van uit.

De Nederlands-Indische versie lijkt een combinatie van de vierde en de vijfde Engelse edities.

De Nederlandse druk uit 1930 een andere plattegrond, maar in 1947 is wel de boven getoonde te vinden. Zou die dan vanuit Nederlands-Indië zijn geïmporteerd?

Verder zou het leuk zijn om te weten wat voor andere ritualen in Nederlands-Indië zijn gebruikt (eerder of tegelijk). Misschien kom ik nog eens wat tegen.

In de jaren 1950 ontstonden er conflicten tussen Nederlands-Indië en Nederland. Deze conflicten waren dusdanig dat veel mensen die eerder naar de kolonie waren geëmigreerd terugkeerden naar Nederland. Vrijmetselarij werd in 1961 zelfs verboden in de (voormalige) kolonie. Dit betekende niet alleen het einde van de Vrijmetselarij daar, maar ook het mee (terug) naar Nederland brengen van de ‘Theosofische ritualen’.

Ik heb een vijfde editie van de ritualen van de Britse federatie. Deze wijkt op een aantal punten af van de derde. Aangezien de onofficiële Nederlandse vertaling gebaseerd zegt te zijn op de “Sydney ritualen” en de vierde editie van de Britse ritualen in Sydney is gedrukt, maakt het aannemelijk dat zowel het rituaal uit Nederlands-Indië als de onofficiële vertaling, gebaseerd zijn op die editie, los van elkaar. De 1930 druk die nog altijd de basis vormt voor de “Engelse” ritualen binnen de Nederlandse federatie van Le Droit Humain (en daardoor ook bij de N.G.G.V.), is het sterke vermoeden dat ook deze de “Sydney” variant als basis hebben, maar dat is een onderzoekje op zich.

Vind je ‘rituele geschiedenis’ interessant en je hebt geen moeite met Engels, kijk ook eens op mijn Engelstalige website.