Rituaal
Het “Rituaal” is de uitgeschreven tekst van de rituelen. Het woord wordt ook gebruikt als verzamelnaam voor een aantal van deze rituelen, zoals het leerlingen-, gezellen- en meester rituaal, die bij elkaar horen en in hun totaliteit verschillen van andere werkwijzen. Juist omdàt er verschillen zijn, is het interessant voor zowel leden als aspirant leden, hiervan kennis te nemen, want de mogelijkheid bestaat om een werkwijze te kiezen die het beste bij je persoonlijkheid past.
Le Droit Humain was aanvankelijk een atheïstische, gemengde orde, maar na inmenging van Theosofen en reacties daarop, zou uiteindelijk (en vandaag nog altijd) gewerkt worden met verschillende ritualen bij de Nederlandse gemengde organisaties. De belangrijkste zijn:
- Het “Nederlandse” (Le Droit Humain) of “Schotse” (N.G.G.V.) rituaal;
- Het “Engelse” rituaal;
- Het “Franse” rituaal (Le Droit Humain) en de “Rite Moderne” (N.G.G.V.).
Het “Nederlandse” / “Schotse” rituaal is (voorlopig) het meest gebruikte rituaal. Het lijkt het meest op dat van het Grootoosten der Nederlanden (de mannen-organisatie), maar er zijn ook duidelijke verschillen.
Het “Engelse” rituaal is de tegenwoordige versie van het rituaal dat werd geschreven door Annie Besant en Charles Leadbeater en heeft sterke Theosofische invloeden. Het wordt vaak als ‘spiritueler’ beschouwd. De aanwezigen dragen nog lange (witte) gewaden en er zijn elementen als een wierook ceremonie bij de opening van de loge.
Het “Franse” rituaal en de “Rite Moderne” zijn sterk in opkomst. Het zijn ritualen zonder duidelijk Godsbegrip en er wordt geen Bijbel (of ander heilig boek) gebruikt. Er zijn sterke overeenkomsten met het “Nederlandse” / “Schotse” rituaal, maar omdat ze teruggaan op een andere (en verschillende) bronnen zijn er ook verschillen.
Le Droit Humain Nederland geeft op hun website aan met welke rituaal de loges werken. Dit kan (met het bovenstaande in het achterhoofd) handig zijn als je je nog aan het oriënteren bent. Van de 19 loges in Nederland werken er drie ‘Frans’ (Emergo, Terneuzen, De Gulden Snede, Bussum en Terra Maris, Vlissingen), twee ‘Engels’ (Saint Germain, Den Haag en Serapis Naarden). De rest werkt ‘Nederlands’.
De N.G.G.V. geeft niet aan met welk rituaal de loges werken, maar ook zij hebben ‘Rite Moderne’ (Plato, Den Haag; La Liberté, Delft; Arcade, Breda), ‘Engelse’ (Phoenix, Den Haag) en ‘Schotse’ (de rest) loges.
Van de eerste afsplitsing van Le Droit Humain toen het Theosofische rituaal zou worden vervangen, de N.V.V.V., bestaat nog alleen de loge Rakoczy (Den Haag) die nog altijd werkt met het Engelse rituaal.
Ook in België wordt met de drie genoemde Ritualen gewerkt, maar verhoudingsgewijs zijn daar meer loges die werken zonder godsbegrip.
Geschiedenis
Voor degenen die dat interessant vinden, ga ik kort in op de geschiedenis van de verschillende ritualen. Professor J.A.M. Snoek er eens in gedoken en zijn zijn bevindingen online te vinden. Het onderstaande is een samenvoeging van eigen onderzoeken en die van J. Snoek.
Snoek begint met het uitzoeken met welk rituaal Marie Deraismes (een van de stichters van Le Droit Humain, ze werd ingewijd in een mannen-loge in Frankrijk), maar daarna richt hij zich vooral op de geschiedenis van de Nederlandse ritualen. De rol van H.J. van Ginkel blijkt wat anders dan ik tot nu toe had begrepen.
Georges Martin (de andere stichter van Le Droit Humain), schreef het eerste “vrij expliciet athéistische” rituaal. Dit werd gebruikt vanaf 1893 toen: “Le Droit Humain nog maar een paar honderd leden [had] en , afgezien van één loge in Zurich, waren er slechts loges in Frankrijk.”
In 1902 werd Annie Besant ingewijd en zij begon in hoog tempo loges te stichten in het Verenigd Koninkrijk en India.
Voor deze engelstalige loges werd niet een vertaling gemaakt van het (“vrij expliciet athéistische”) rituaal van Georges Martin, maar werd (waarschijnlijk door Annie Besant) opnieuw het “mannen-rituaal” aangepast voor gebruik in gemengde loges. Als uitgangspunt diende nu echter natuurlijk één van de Britse (uitdrukkelijk theïstische) ritualen.
Annie Besant meende vermoedelijk op deze manier meer kans te maken op erkenning van Le Droit Humain door de United Grand Lodge of England, wat natuurlijk nooit gebeurde. Significant is echter dat ze deze ritualen tevens aan haar theosofische (mystiek-spiritualistische) ideeén aanpaste. Zo ontstonden de zogenaamde “Dharma workings”, d.w.z. de ritualen van de Indiase loge “Dharma”.
Dharma was de naam van de loge die Besant stichtte in haar woonplaats Adyar in India.
In juli 1904 wijdt Annie Besant, bijgestaan door enkele andere Engelse leden, tien Nederlanders in. Ze is mede-oprichtster van de eerste Nederlandse loge, Cazotte, op 10 juni 1905 in Amsterdam.
Een van de eerste leden is de genoemde H.J. van Ginkel. Zoals je in de kleine biografie van de man kunt lezen, was Van Ginkel een actief schrijver, vertaler en uitgever. Snoek stelt dan ook: “Nog in 1904 had H.J. van Ginkel de “Dharma Workings” in het Nederlands vertaald.”
Interessant genoeg stelt Snoek dat het er op lijkt dat de eerste loges niet dat rituaal gebruikte.
Onduidelijk is op dit moment nog welk rituaal Besant precies als bron gebruikte, maar wel ziet het er naar uit dat dit niet het bekendste Engelse rituaal, het Emulation Ritual, was. De aanwijzingen gaan eerder in de richting van een Schots rituaal.
Hoe dan ook: “De eerste eigen Nederlandse ritualen (Amsterdam 1915) zijn van de hand van Br.-. Van Ginkel, sinds 1913 de Vertegenwoordiger van de Opperraad in Nederland.”
Van Ginkel schrijft in het voorwoord tot de 1e graad: “Bij de samenstelling van dit rituaal is … ernstig rekening gehouden met gebruiken in de [loges] van het Nederlandse [GrootOosten].”
Dat lijkt al minder invloed van het Grootoosten dan ik eerder begreep. Ik was namelijk in de veronderstelling dat Van Ginkel zijn rituaal baseerde op dat van het Grootoosten, maar volgens Snoek is zijn rituaal juist gebaseerd op de “Dharma Workings” en dàn aangepast op de ritualen van het Grootoosten.
Het ‘Van Ginkel rituaal’ werd voorgesteld als het rituaal dat in de hele Nederlandse federatie moest worden gebruikt en dit was de reden dat een aantal loges die met de Theosofische ritualen wilden blijven werken, zich afscheidden in 1918.
Volgens Snoek zouden later bij herzieningen van het ‘Van Ginkel rituaal’ steeds elementen worden ‘verschotst’ (hoewel hij “Schots” een slechte benaming vindt). Zo verschuiven de plaatsen waar de officieren zitten.
Het onderzoek van Snoek houdt op in 1948, net na de oorlog.
Wel gaat hij apart in op de “Engelse” ritualen. Vanaf 1915 zouden Charles Leadbeater en J.J. Wedgewood de Engelstalige ritualen gaan reviseren. Deze ritualen zijn bekend geworden als de “Sydney ritualen” naar de plaats waar Leadbeater werkte. Het lijkt erop dat deze ritualen ook in Nederland zijn gebruikt, maar dan in een vertaling van een herwerkte versie die in Engeland werd gebruikt.
Overigens, dit gebeurde ondanks het eerder opleggen van het eenheidsrituaal van Van Ginkel. In 1934 zou de Nederlandse federatie dan ook besluiten dat er in verschillende ritualen kon worden gewerkt, zolang de Opperraad ze maar goedkeurde.
Helaas gaat Snoek niet in op de “Franse” ritualen. Wat “Frans” heet bij Le Droit Humain en “Rite Moderne” bij de N.G.G.V. zijn twee verschillende niet-theïstische ritualen met elk een eigen geschiedenis. Deze zal ik hier kort schetsen.
Het “Franse” rituaal van Le Droit Humain
In 1996 ontstond er een studiegroep genaamd Marie Deraismes die zich bezig hield met de bestudering van het oorspronkelijke rituaal van Georges Martin, meer specifiek het rituaal dat werd gebruikt in de Parijse loge “Les Bâtisseurs d’Etoiles”. In 1997 was de eerste graad vertaald en werd deze als opvoering uitgevoerd in Amsterdam.
Later werden ook de tweede en derde graad vertaald en opgevoerd in respectievelijk de loge Georges Martin I en Fiat Lux in 2000.
Door de toenemende interesse werd de studiegroep zo groot dat werd besloten een loge op te richten in Hoorn in 2002. Op de kubiek van deze loge ligt de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. In 2003 werd een nieuwe loge genaamd “Emergo” opgericht die ook dit rituaal gebruikt.
De bovenstaande informatie komt uit Broeders en Zusters (2004). In 2008 schrijft Anne van Marion in Women’s Agency dat de loge “Marie Deraismes” geen boek op de kubiek heeft en “Emergo” de Universele Verklaring (noot 51, p. 404).
Uiteraard had het rituaal van Martin ook weer zijn geschiedenis. Hij baseerde zijn tekst op het rituaal van de grootloge “Grande Loge Symbolique Ecossaise” (die hij zelf mee oprichtte).
Rite Moderne van de N.G.G.V.
Ook binnen de N.G.G.V. ontstond de behoefte naar een ritueel zonder godsbegrip. In plaats van de tekst van de genoemde Le Droit Humain loge te gaan gebruiken, werd ook hier een soort studiegroep opgericht om tot een nieuw rituaal te komen. Als basis werd een Franse “Rite Moderne” text uit 1820 gebruikt. Het resultaat werd gebruikt bij de loge La Liberté toen deze werd opgericht in 2011 en later gebruikt in de loge Plato (die later Corona heette en nu weer Plato). Het zou kunnen dat deze Franse tekst ook een van de bronnen is van de ritualen van het Grootoosten der Nederlanden, maar in dat geval is het resultaat niet een ‘seculier’ rituaal.
Latere ontwikkelingen
Uiteraard zijn alle drie de ritualen in de loop van de tijd herzien, herschreven en aangepast, maar dit zijn geen aanpassingen die heel vaak of even snel gebeuren.
Er zijn zeker veel punten van overeenkomst, maar ook duidelijke verschillen tussen de ritualen van het Grootoosten, Le Droit Humain en de N.G.G.V.. Het ‘gemengde rituaal’ (Le Droit Humain, N.G.G.V.) wordt vaak als ‘esoterischer’ ervaren en het is in sommige opzichten wat ‘archaïscher’ door elementen die zijn bewaard, maar die bij het Grootoosten niet meer bestaan. Binnen het Grootoosten is de doorontwikkeling van het rituaal vaak een versobering geweest.
Overigens wordt zowel de benaming “Frans” (“French”) als de benaming “Rite Moderne” in andere landen gebruikt in een andere (bv. niet atheïstische) betekenis. Ook kun je je afvragen of de benaming “Schots” de lading dekt.
Om het nog verwarrender te maken, in andere landen worden vergelijkbare ritualen gebruikt, maar met weer andere benamingen, en er zijn landen waar bv. Le Droit Humain werkt met (veel) meer verschillende ritualen dan de drie uit dit artikel.